سخنرانی دکتر محمود حکمت نیا معاونت پژوهش پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در رونمایی از کتاب الفقه و العقل

خوشحال هستیم  با کتاب «الفقه و العقل» گستره مخاطبان فقه و اصول اسلامی ‌گسترش پیدا می­‌کند. زبان عربی از زبان­‌های رسمی ‌جهان اسلامی ‌است، هرچند که در کنار عربی، فارسی و اردو نیز مطرح هستند.

در حوزه مباحث عقلی وجه مشترکی بین اصول شیعه و اهل تسنن و نیز خارج اسلام است. اگر کسی در جریان ساختار کتاب «فقه و عقل» قرار بگیرد، نسبت به ساختار «فقه و مصلحت» و «فقه و عرف» هم تسلط پیدا خواهد کرد. در حقیقت این یک دستگاه است.


جایگاه «عقل» در نظام‌سازی کجاست؟

تصورم بر این است، در حوزه عقل دو جای خالی دیگر وجود دارد. عقلی که در ادبیات اصولی ما مطرح شده است، آیا در عملیات استنباط ما قرار می‌­گیرد و آیا به عنوان یک ابزار استفاده می­‌شود یا خیر؟ که خوب توضیح داده شده است؛ اما نکته اساسی این است که در بحث‌­های نظام­‌سازی، گذشته از استنباط این احکام، باید استلزامات اجتماعی آن نیز بررسی شود و پس از این مرحله نیز برنامه عمل و مسئولیت آحاد و سازمان­‌ها در قبال آن تنظیم شود.

یکی از مواردی که می­‌تواند عقل جایگاه خود را در برنامه‌ریزی اجتماعی اثبات کند همین جاست. در فقه فرقی نمی­‌کند که حکمی ‌از عقل اثبات شود یا از نقل. ولی در برنامه­‌ریزی اجتماعی بسیار مهم است که عقل منبع حکم قرار می‌­گیرد یا نه؟

اگر بحث بر سر این باشد که ما فقط دلیل نقلی بر چیزی داشته باشیم، در برنامه‌ریزی اجتماعی نمی­‌توانیم بر قواعد عقلی تکیه کنیم، اینجا رابطه ایمان برقرار می‌­شود، یعنی هرقدر جامعه مؤمن­‌تر باشد این حکم ترویج پیدا می­‌کند. یا در مورد حجاب که بر اساس قواعد حقوقی بین­‌المللی، دولت فقط می‌­تواند در موارد منع اضرار دخالت کند. بله اهل سنت به خاطر کشفیات بعد از نص شرعی مطالبش را می‌­گویند، که همین نیز نیاز به بیانات شرعی دارد. اگر ما احکام عقلی را که پشت احکام شرعی هست را احصا کنیم، ابزار برای نظام سازی را داریم که باب وسیعی که می­‌توان پیدا کنیم که نام «عقل و نظام سازی» می­‌توان بر آن گذاشت.

مسأله دیگر این است که خود عقل از کجا دریافت می‌­کند و مقدمات درک آن از کجاست. غیر از ما برخی دیگر این را مطرح کرده‌اند. آیا قواعد عقل پایه دارد یا خیر؟ ما مثلاً درباره حقوق گزاره­‌های پایه داریم مثل حفظ نفس که تمام قواعد از این گزاره استفاده می­‌شود. عقل مصداق­‌ها را چگونه درک می­‌کند؟ این بحث­‌ها در فلسفه فقه مطرح می­شود.

در سه حوزه می­‌شود «عقل» را مطرح کرد:

1- بحث استنباط و تفسیر آن که این کتاب ورود پیدا کرده است.

دو مورد دیگر که ما امیدواریم جناب آقای علیدوست در بحث روش‌شناسی که در حال تدوین آن هستند وارد شوند:

2- دستگاه فهم عقل چطور است و آیا گزاره‌­های پایه دارد یا خیر؟ بر فرض این­که عقل به عنوان دلیل حکم قرار بگیرد (منبع واژه فقهی ما نیست، زیرا جوشش از خود دارد بخلاف حقوق، لذا اصولیین ما تعمد دارند که بگویند دلیل، زیرا می‌­خواهیم حکم را اسناد بدهیم به اراده شارع) این استنباط اگر بخواهد در حوزه اجتماعی بیاید، باید اول بدانیم که سیاست­گذاری ما چیست؟ اینکه عقل به عنوان دلیل قرار بگیرد یا نه، تأثیر مهمش استنباط نیست، تأثیر مهمش در هدف‌­گذاری یا برنامه­‌ریزی و سیاست‌گذاری است.

3- به­‌لحاظ پیشین نیز بحث مهمی ‌وجود دارد که فهم عقلی چه ماهیتی دارد.

?مراسم رونمایی از کتاب الفقه و العقل 96/3/22





برای تهیه کتاب الفقه و العقل  و دیگر آثار آیت الله علیدوست به کتابفروشی انتشارات ادیب فقه جواهری  به آی دی ذیل در شبکه اجتماعی تلگرام مراجعه بفرمایید:
@ketabeadib