یادداشتی کوتاه است که به مناسبت میلاد امام الکل امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام به رشته تحریر در آمده است. بابا افضل کاشی می سراید که:

در "عین" علی، هو العلی الاعلی‌ست        در "لام" علی، سّر الهی پیداست

در "یا"ی علی سوره حی قیوم           برخوان و ببین که اسم اعظم آنجاست

مقام ادبی امیر حکمت و بیان

سید مرتضی حسینی کمال آبادی

مقدمه

یکی از نمایان ترین ابعاد إعجاز قرآن کریم ، إعجاز لفظی آن است که عرب را که در قله فصاحت ایستاده بود به فروتنی واداشت. همچنین یکی از ابعاد وجودی وصی رسول الله امام الکل امیرالمومنین علیه السلام عبارت است از خطابه‌هایی ویژه که هم افق قرآن، فصیحان و بلیغان را به خضوع کشانده است. این کمال نیز مانند سایر کمالات انسانی حضرت از جانب دشمنان کتمان می‌شد ولی به گفته خلیل بن احمد فراهیدی کمالاتی که دوستان از سر ترس و دشمنان از سر حسد کتمان می‌کنند ولی با وجود این، شرق و غرب عالم را پر می‌کند ( روضات الجنات،3: 300)، کتمان شدنی نیست. و به گفته بوعلی سینا آنکه نسبتش در میان صحابه ، نسبت معقول به محسوس است(معراج نامه)، پنهان کردنی نیست.

کلام امیر در اندیشه زبان شناسان

زبان شناسان و ویژه دانان ادبیات عرب در مقام ادبی امیر حکمت سخنان بسیار گفته اند، در ادامه برخی از اندیشه های آنان می‌پردازیم:

1.      سید احمد هاشمی، مولف کتاب جواهر البلاغه که خود از ادب پژوهان و سخن شناسان برزگ اهل تسنن بود، در بیان جایگاه ادبی خطابه در عرب درباره خلفای چهارگانه و خطیب بودن آنان سخن می‌گوید، اما وقتی سخن به خطابه‌های علی بن ابی طالب ع می‌رسد به روشنی می‌گوید:
او- که رحمت الاهی بر او باد- پس از پیامبر فصیح ترین، عالم ترین، زاهد ترین و حق گرا ترین مرد بود. او به صورت مطلق «امام الخطباء بعد رسول الله» است.( جواهر البلاغة،529).

2.      ابن ابی الحدید معتزلی از خطبه 221 نهج البلاغة چنان به وجد آمده است که می‌نویسد: تنها در برابر همین یک خطبه سزاست همه شاعران و سخن شناسان سجده کنند.( شرح نهج البلاغة: 11: 153).

3.      همو در ذیل خطبه 109 می‌نویسد: تاثیر و جاذبه این خطبه چنان است که اگر آن را بر انسان بی دین ملحدب که مصمم است معاد را با تمام قدرت نفی کند بخوانند، مقاومتش را در هم می‌شکند، دلش را در وحشت فرو می‌برد و اراده او را در هم می‌شکند و زلزله ای در بنیان اعتقادات او می‌افکند.(همان،7: 202)

4.      ابن عباس که از نوابغ ادبیات عرب در عصر خود بود- به سبب قطع شدن بی هنگام خطبه شقشقیه می‌گوید: «فوالله ما أسفت علی کلام قط کأسفی علی هذا الکلام أن لا یکون امیر المومنین ع بلغ منه حیث اراد».

5.      ابن ابی الحدید در شرح نامه 31 وقتی به جمله رُوَیْداً حَتّى یُسْفِرَ الظَّلامُ، کَأَنْ قَدْ وَرَدَتِ الظَّعیِنَةُ یُوشِکُ مَنْ أَسْرَعَ أَنْ یَلْحَقَ. می رسد از جبار سنگدلی یاد می‌کند و می‌گوید: تا این سخن امام ع را برایش خواندم بی هوش نقش بر زمین شد.( شرح نهج البلاغة، 16: 91).

6.      سید رضی در پایان خطبه «غراء» نوشته است: در خبر آمده است، هنگامی که علی ع این خطبه را ایراد فر مود، بدن ها به لرزه در آمد، چشم ها گریان شد و دل ها به اضطراب و تپش افتاد.

در پایان به عنوان هفتمین مورد باید از جان به پرواز در آمده همام یاد کرد، که مدهوش گشت و در گذشت. ما والله لقد کنت اخافها علیه - ثم قال - اهکذا تصنع المواعظ البالغه باهلها؟ ( ر.ک تحلیل ادبی نهج البلاغه و صحیفه سجادیه اثر محمد عشایری منفرد).

ضرورت انس زبانی با نهج البلاغة

 آنان که زبان مادریشان عربی نیست و از ادراک دقیق إعجاز لفظی قرآن و نهج البلاغه فاصله دارند ولی درکشش الفاظ جزل آن قرار می‌گیرند و برخی ایمان خود را مرهون همین کشش هستند.

براین اساس هم برای درک و نیز استفاده از این مقام ادبی با کلام عرب انس بگیریم. این انس، انسی است با روح عربیّت که تمام رشته های ادبی به منزله بدن برای این جان است.انس زبانی با عرف زمان صدور آیات و روایات، یعنی هرچه قدر که در توان داریم با آن مقدار از گستره این عرف که در قالب قرآن کریم، نثر، نظم و مفردات در اختیار داریم، انس بگیریم تا با قالب های گفتاری آنان برای ادای مراد،آشنا شویم.

این انس عبارت است از زیستی از صمیم قلب  با مفردات و ترکیبات این سخنوری فصیح حتی عدنا کأحدهم.انس زبانی در فهم مدالیل واژگان ترکیبی بسیار کار گشاست در واژه‌های ترکیبی نمی‌توانیم از لغت خیلی بهره بگیریم بلکه اصلا نمی‌توانیم. در«المؤمنون عند شروطهم » برای فهم معنای “شروط” می‌شود از لغت کمک بگیریم ولی «المؤمنون عند شروطهم» را نمی‌توانیم. برای فهم معنای «العقود» می‌توانیم از لغت کمک بگیریم ولی «اوفوا بالعقود» را نمی توانیم از لغت کمک بگیریم.
لذا بحث می کنیم که آیا این واژه ظهور در حکم تکلیفی دارد؟ یا ظهور در حکم وضعی دارد؟ یا ظهور در هر دو دارد؟ شما نمی‌توانید پاسخ این سوال را با استفاده از لغت بفهمید، در این موارد ناچاریم با عرف، با ذهنیت ها و ارتکازها بفهمیم.

ما بواسطه انس با نهج البلاغه می‌توانیم، خطیب های خوبی را بپرورانیم، زیرا امام ع نقطه تاریخی مهمی در تطور خطابه عربی هستند، چرا که بسیاری از خطیبان که پس از ایشان آمدند، به او اقتدا کرده‌اند؛ عبدالحمید بن یحیی ادیب و نویسنده مشهور عرب می‌گوید: هفتاد خطابه از خطبه های امام را حفظ کردم ، پس از آن خطابه از ذهن و زبانم می‌جوشید و می‌جوشد.

ادبیات عرب و تربیت دینی

یکی از ابعادی تربیت دینی آشنا کردن فرزندانمان به زبان دین خداوند است تا آنان از این رهگذر به معارف ناب اسلام برسند تا شیرینی گفتار قرآن و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه را ادراک کنند اما یا دست بر دست گذاشته ایم یا زبان های دیگر را ضروری می‌دانیم در این قسمت جا دارد که به گفته حکیم سنایی تاسی بجوییم که فرمود:

ره رها کرده ای از آنی گم           عز ندانسته ای از آنی خوار

جز به دست و دل محمد نیست        حل و عقد خزانه اسرار